कथा : हरिदत्त – विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला

हरिदत्त मेरो सहपाठी थियो । त्यसको चेहरा उसिनेको आलु जस्तो रक्तहीन थियो । तर गालाको सबभन्दा उठेको स्थानमा दुईचार चायाका दाग थिए । त्यसको अनुहारमा डन्डीफोरले जति उपद्रव गर्न सक्थे, गरेर गएका थिए । त्यसो हुनाले त्यसको अनुहारभरि खाल्डा थिए( कसैले रिसमा हजार चोटि आक्रमण गरेको जस्तो ।
आाखा सानासाना थिए र त्यसले कसैतिर एकाग्रताले हेर्‍यो भने ती झन् साना हुन्थे र तिखा वाणजस्ता लाग्थे १ त्यो दुब्लोपातलो थियो र म जस्तो थिएन । त्यसको लुगा लाउने विषयमा सार्वभौतिक मत थियो । त्यसो हुनाले आज धोती र अलखा लाएको देखियो भने भोलि ठिक्क अङ्ग्रेजले लाउने लुगा लाएको देखिन्थ्यो । आफूलाई सिँगार्न उसलाई काबुली मखमलको वेस्टकोट र सलवार र मद्रासी लुागीसम्म चाहिन्थे । लुगाहरु धेरै वर्ष पहिले बनाएका जस्ता थिए, किनभने कोटको बाहुला चार अम्मल माथि हुन्थ्यो । प्यान्टचाहिँ तरकारी किनेर ल्याउने थैलो जस्तो थियो ।
मयकजष्(अजबकmब(अयखभचमखमलको वेस्टकोट स्वास्नीमानिसले लाउने भित्री चोलो जस्तो थियो, लुङ्गी त जुनसुकै धोतीलाई पारे पनि हुन्थ्यो । अङ्ग्रेजी लुगा लाएको दिन भने हामीहरुमाथि अलिक माथिबाट हेर्थ्यो र हामी पनि त्यसको अङ्ग्रेजीको धाक मान्थ्यौं । कुनै शब्दलाई बङ्ग्याएर बोल्ने कोसिस गर्दैनथ्यो । त्यसको वाक्यमा स् स् स् को बाहुल्य हुँदैनथ्यो । के त्यसको देब्रे हात प्यान्टको बगलीमा हुँदैनथ्यो र दाहिने हातले सानो बेतको छडी घुमाउँदैनथ्यो रु
जाडोजाडो जस्तो दिन थियो । बिहानदेखि आकाश मेघाच्छन्न थियो । हामीले आफ्नोआफ्नो बाकसबाट कोटहरु झिक्तै लाउन थाल्यौं र हरिदत्तले त्यै टिम्म परेको कोट र धोक्रोजस्तो प्यान्ट लायो । स्कुल लाग्न अझै आधा घण्टा बाँकी थियो, त्यसो हुनाले हामी स्कूलको अगाडिको चउरमा बसेर गफ गरिरहेका थियौं ।
टाढाबाट हरिदत्त आउन लागेको देख्यौं । प्यान्टको बगलीमा देब्रे हात हालेर, दाहिनेले छडी हल्लाउादै ९तेस्रो हात भएको भए त्यसले चुरोट अवश्य लिने थियो० । त्यसले कसरी हाम्रो भाव जानेछ र भन्यो( “यो सुट गुलाम मुहम्मदले सिएको, ठट्टा होइन । हिन्दुस्तानमा त्यस्तो राम्रो सिउने अर्को कोही छैन १ यो धोबीले पो धुँदा बिगारिदिएको, पफ कालरको कदर नै नगरी इस्त्रीले थिचिदिएछ हेर‘ ।”
कालरमा भएको इस्त्रीको प्रकोप देखाउन थाल्यो । सिउनी तानिएर सेतो धागो देखिन लागेको रहेछ ।
हामीहरु हतपती त्यसको कुरामा विश्वास गर्न सक्दैनथ्यौं । किनभने त्यो एउटा धनीको घरमा बस्थ्यो । त्यसकी बहिनी हो कि दिदीलाई त्यस धनीले राखेको थियो । त्यसो हुनाले त्यो ठूलो दरबार जस्तो घरबाट निस्कने हरिदत्तले यस्तो विषयमा, जसमा धनको व्यय हुन्छ, केही कुरा भन्यो भने हामीहरु धेरैजसो पत्याउँथ्यौं ।
मेरो घरमा त्यो सधैं आउँथ्यो । कहिलेकाहीँ पैसा पाएको दिन मिठाई ली आउँथ्यो । हामीले खाई नसकेको एकदुई टुक्रा मिठाई ‘लौ अब रहेको पावर्तीलाई दिऊँ’ भनी त्यो भन्थ्यो ।
पार्वती मेरी नोकर्नीकी छोरीको नाउँ थियो । उसको सम्पत्ति दिन खोजे मेरो के लाग्थ्यो रु
पार्वतीलाई म बोलाउँथेँ । हरिदत्त भन्थ्यो( “तैंले पार्वतीलाई दिएस् ।”
म भन्थेँ( “तैंले ल्याएको मिठाई तँ नै दे ।”
त्यसै बखतमा पार्वती लाज मानेर मेरो कोठामा आउँथी र म मिठाईको पोको उसको हातमा हालिदिन्थें । हरिदत्तचाहिँ मैले दिएको र पार्वतीले समातेकी हेरिरहन्थ्यो ।
एकदिन त हातमा मसला हालेको दूधको ठूलो भाँडो र अर्कोमा मिठाईको पोको लिएर त्यो आयो ।
“यो दूध म आज आफैं पार्वतीलाई दिन्छु,” त्यसले भन्यो( “लौ उसलाई बोला त, त्यो मिठाईचाहिने हाम्रो ।”
मैले पार्वतीलाई बोलाएँ । ऊ आएपछि हरिदत्तले दूध आफ्ना हातले दिन सकेन र मलाई भन्यो( “तँ नै दे ।”
दूध लिएर पार्वती गई । हामीहरुले बसेर मिठाई खायौं । आज उसकी दिदीले उसलाई एक रूपियाँ दिएको रहेछ । त्यो रूपियाँ पाउनेबित्तिकै मिठाई र दूध किन्न मात्र बाटामा विलम्ब गरेर ऊ सोझै मकहाँ आयो ।
मिठाई खाएर हामीहरु डुल्न निस्क्यौं । हामीहरु केही पर पुगेका थियौं । हरिदत्त टक्क अडिएर मेरो काँधमा हात राखेर भन्न थाल्यो( “म पार्वतीलाई प्रेम गर्छु ।”
म छक्क परेँ ।
त्यो भन्दै गयो( “अब मेरो तिमी सहायता गर ।”
म आत्तिएँ ।
“तिमी दोस्त हौ । मित्रको अब कर्त्तव्य गर । मित्र ज्यानसम्म दिन तैयार रहन्छ । मैले आफ्नो रगत बगाएर तिम्रो केही भलो हुन्छ भने म आफ्नो रगतसम्म बगाउन तत्पर छु ।”
दोस्तीको यत्रो ठूलो कर्त्तव्यका सम्मुख म निरूत्तर भएँ । यसमा उसको कसरी भलो हुन्छ भनेर सोध्नु त्यो बेला तुच्छ ठहराएँ । मैले मित्रका रुपमा सबै कुरा गर्न तयार हुनुपर्थ्यो । तर, शक्तिभन्दा बाहिरको कुरा भए नि रु
मैले सोधेँ( “म कसरी तिम्रो सहायक हुन सक्छु र रु”
“त्यो तिम्री नोकर्नीको छोरी हो । तिमी जे पनि गर्न सक्छौ,” बडो सजिलैसँग त्यसले भन्यो ।
म परेँ बडो पेचमा । मित्रको कर्त्तव्यबाट च्युत हुन मन पराउन्नथेँ । तर, कसरी हरिदत्तको सहायक हुन सकिन्छ, मलाई थाहा थिएन ।
भोलिपल्टदेखि हरिदत्तले मलाई आफ्नो प्रेमको व्यापकता र निस्वार्थतामा वक्तृता दिन थाल्यो र मेरो कर्त्तव्यतिर मेरो ध्यान आकर्षित गर्न थाल्यो । तर, म आफ्नो ध्येयमा सफल हुन सकिनँ । जस्तै आँटेर चेष्टा गरे तापनि म पार्वतीलाई हरिदत्तको त्यसका प्रतिको प्रेमविषयमा केही भन्न सक्तिनथेँ । बिस्तारै(बिस्तारै हरिदत्तको सदाको उपदेशले गर्दा म आफूलाई मित्रोचित कर्त्तव्यबाट च्युत भएँ भनी ठान्न थालेँ । मलाई हरिदत्तको सम्मुख पर्ने साहस हुन छोड्यो ।
परीक्षाको दिन पनि नजिकै थियो । हामी पढाइमा लाग्यौं । म पास भएँ । हरिदत्तले हामीलाई निराश गरेन, फेल भयो । परीक्षाफल निस्केको दिन हरिदत्त मकहाँ आयो र भन्न थाल्यो( “मलाई थाहा थियो, म फेल हुन्छु । पढेको भए पो पास हुनु । पढ्न सकेको भए पो पढ्नु १ पार्वतीको प्रेमले गर्दा रातभरि निद्रा लाग्दैनथ्यो । प्रेममा परेर केही काम गर्न सक्तैन । लैला(मजनुको कथा पढेको छैन रु म त मजनु थिएँ, पढ्नामा कहाँ मन अड्काउन सक्थेँ १ फेरि आजकालको पढाइमा कहाँ मन लाग्छ र रु किताबको कीरा बन्यो, दुनियाँको सुखदेखि अलग्ग रह्यो र पछि खुब गर्न सक्यो भने ४० रूपियाँको नोकरी गर्‍यो । आजकालको स्कूलको पढाइ त बेकामको हुन्छ ।”
मलाई आफू पास भएको हुँदा खुसी हुनु त कहाँ, त्यसको कुराले झन् लाज लाग्यो ।
हरिदत्तचाहिने पास भएको जस्तो गरेर जीवनको कार्यक्रम स्थिर गर्न थाल्यो ।
“अब म यो स्कूल छोड्छु । मैले कमर्स पढ्ने निश्चय गरेको छु । कमर्सले व्यापारमा काम दिन्छ । व्यावसायिक जीवनमा मद्दत हुन्छ । यो स्कूलमा कमर्स छैन । हालैमा कमर्स सिकाउने स्कूल खुलेको छ, त्यहीँ नाउँ लेखाउँछु । तिमी बीए पास गर्‍यौ भने हद्द ४० रूपियाँ पाउला । कमर्समा सफल भइयो भने‘ ।”
हात पसारेर फल टिप्न मात्रै बाँकी छ भने झैं गरेर मलाई आफ्नो परीक्षाको सफलतामा लज्जित पार्दै काबुली लुगा लाएको हरिदत्त बाहिर गयो ।
धेरै दिनपछि त्यसको र मेरो भेट भयो । एउटा ठूलो सभामा म गएको थिएँ, त्यो पनि त्यहीँ थियो । यो सभा बेकामको बकवादी कुरा गर्नको निमित्त बोलाइएको छ भनेजस्तो गरेर ह्वार्लाङ्ग(ह्वार्लाङ्ग सुरूवाल लाएको हरिदत्त सभाको वास्ता नगरेर टाढै उभिएको थियो ।
मैले त्यो भएनेर गएर कुराकुरामा त्यसको कमर्सको पढाइको विषयमा सोधेँ । बडो तिरस्कारको दृष्टिले मलाई हेरेर उसले भन्यो( “तिमी त किताबका कीरा भैसकेछौ । देशमा यत्रो हलचल मच्चिरहेको छ । हजारौं देशभक्त जेलमा परेका छन् । यो बखतमा तिमी आफ्नो कर्त्तव्यको सीमा किताबभित्र छ भनी ठान्छौ । किताबसिताब फ्याँकेर मैले सार्वजनिक क्षेत्रमा प्रवेश गरेँ ।”
मलाई समातेर कोही नभएको कुनामा लगेर बिस्तारै भन्न थाल्यो( “अब हामीले पिस्तोल, बन्दुक जम्मा गर्नुपर्‍यो । तिमी पहाडमा बस्छौ, त्यहाँ हाम्रो खजाना बनाउनपर्छ ।”
मैले डराएर चारैतिर हेरेर भनेँ – “बन्दुक, पिस्तोल त्यहाँसम्म पुर्‍याउने कसरी रु पुलिसको आँखा कसरी छल्ने रु”
हरिदत्तले सजिलैसँग भन्यो( “छीछी, चिनीको बोरामा म हतियार भरेर चलान गरुँला, तिमी त्यहाँ पुगेपछि तिनलाई एक ठाउँमा जम्मा गर्नू । कसैलाई शङ्का नै पर्दैन । चिनीको बोरामा पिस्तोल छ भन्ने कसलाई थाहा रु ऊ, त्यो गुप्ती पुलिसका इन्स्पेक्टर हो । ऊ हेर, उसको दृष्टि ममाथि छ । हाम्रो जीवन त चौबीसौं घण्टा खतरामा रहन्छ । कालापानीमा जीवन बिताउनुपर्ने हो कि फाँसीको डोरीमा झुन्डिनुपर्ने हो । तर, देशको निमित्त मैले त आफ्नो शरीर अर्पण गरिसकेको छु ।”
त्यसै बखतमा एउटा मान्छेले आएर त्यसको हात समातेर त्यसलाई लग्यो । जाँदाजाँदै त्यसले मलाई सम्बोधन गरेर भन्यो( “हेर है, मैले भनेको नबिर्सनू । अहिले मलाई फुर्सत छैन । यी, काममा हिँडिहाल्नुपर्‍यो, पछि भेट भएमा सारा प्लान छलफल गरौंला ।”
एकदिन कोर्टबाट फर्केर म आफ्नो कोठाको झ्यालबाट तल सडकमा हेरिरहेको थिएँ । सामुन्नेको बाटोबाट हरिदत्त आइरहेको थियो । मैले कराएँ ।
हरिदत्तले उँभो मुन्टो लाएर हेर्‍यो । मलाई देखेर आफ्नो सारा दाँत देखाएर हाँस्यो ।
म तल झरेँ र त्यसलाई लिएर माथि आएँ ।
यतिका दिनले – ७र८ वर्षले उसको अनुहारमा केही परिवर्तन पारेको थिएन । मलाई ता आफू धेरै छिप्पिसकेँ जस्तो लाग्थ्यो । तर, ऊ त जस्ताको तस्तै, केवल अलिक दुब्लाएको, पहेंलो मुख झन् पहेंलो भएको, सानासाना आँखा झन् तल भासिएका ।
मैले सोधेँ – “तिमी यहाँ कहाँ रु”
उसले पहिले मेरो कोठाको चारैतिर आँखा घुमायो । बिस्तारै एकएक कुरामा उसको दृष्टि अड्थ्यो । पछि उसको दृष्टि एउटा चोलोमा पर्‍यो, जो भूलले वा असावधानीले बिछौनामा छुटेको थियो ।
“त्यो को रु” चोलोलाई देखाएर हरिदत्तले भन्यो ।
“मेरी पत्नी,” मैले त्यसको हात समातेर त्यसलाई सोझै बिछौनामा तानेर बसाल्दै भनेँ । चोलीलाई एउटा कुनामा हुर्‍याएँ ।
“तिम्रो त बिहा भएछ, पैसा पनि कमाउँछौ क्यारे ।” उसले फेरि कोठामा चारैतिर हेर्‍यो ।
मैले सोधेँ – “तिमी यहाँ के गरिरहेछौ रु”
“म त व्यापार गर्न आएको छु, आजकाल चियाको व्यापार गर्छु ।”
बिस्तारबिस्तार उसलाई आफ्नो पुरानो जोश र उत्साह आउन थाल्यो । “चियाको व्यापारमा आजकाल खुब धन छ । लिप्टनले, ब्रुकबोन्डले करोडौं रूपियाँ कमाए । अरु व्यापारमा हानिको डर हुन्छ, यसमा त हानिको डरै छैन, नाफा मनग्गे छ ।”
मैले फेरि सोधेँ( “यहाँ कहाँ बसेका छौ रु तिमीलाई फुर्सत भए डुल्न जाऔं ।”
उसले प्रस्ताव गर्‍यो( “भोलि आएर तिम्री श्रीमतीसँग भेटूँला । अहिले त मलाई फुर्सत छैन । व्यापारमा समयको बडो मूल्य छ । मसित हिँड ।” म जान तैयार भएँ ।
कुन(कुन कोप्चा र अँध्यारो गल्ली हुँदै यस्तो गल्लीमा मलाई लिएर गयो, जहाँ सूर्यको किरणको कहिले प्रवेश भएको नहोला । त्यही गल्लीको उपयुक्त एउटा घरभित्र हामी पस्यौं । त्यसले एउटा कोठा लिएको रहेछ, त्यही कोठाको बारदलीमा उसको भान्साघर रहेछ । एउटा दमचुलो, पानीमा ढाडिएका भातका सिता, नमाझेको थाल र पानी हालेर निभाएको कोइलाले बारदली नै भान्साघर हो भन्ने प्रमाण दिइरहेका थिए ।
बस्ने कोठामा तीनवटा बोराभरि चिया थियो । एउटा बोरा त खुलेको थियो, दुई वटा सिएका थिए । कोठाभरि चियापत्ती छरिएका थिए र चियाको गन्ध कोठामा रागमगिएको थियो । माथिको तख्तामा छापेका कागतका मुठा थिए, जसको दुई(तीन पाता तल झरेर चियाको साथसाथ हाम्रो पादले मदित हुन्थे ।
कोठाभित्र पसेर उसले मलाई बस्ने इसारा गर्‍यो । आफू मेरो स्वागतमा चिया बनाउने तर्खरमा लाग्यो । मैले खसेको कागतको पाता टिपेँ । चियाको विज्ञापन रहेछ । सबभन्दा माथि एउटी केटीको तस्बिर थियो ।
हरिदत्तले बार्दलीमा चुह्लो सल्कायो । त्यसको धुवाँ कोठामा भरिन लाग्यो । बारदलीबाटै चुहृलो फुक्तैफुक्तै हरिदत्त भन्न लाग्यो( “चियाको व्यापारको केन्द्र बङ्गाल हो । चीनमा चिया हुन्छ तर हिन्दुस्तानको चियाको जस्तो माग दुनियाँमा छ, त्यस्तो चीनको चियाको छैन । दार्जिलिङको चिया दुनियाँमा नामी छ । यस व्यापारपट्टि मेरो ध्यान आकर्षित गर्ने एउटा गुजराती सज्जन हुन् । म बम्बईमा थिएँ ।”
जब चियाको पानी पाक्न थाल्यो । त्यसले मनेर आएर भन्यो( “दूध र चिनी त छैन । मेरो त त्यसै खाने बानी छ । चियामा चिनी र दूध हाले चियाको स्वाद के नि रु तर तिमी त चिनी(दूध नहाली खान सक्तैनौ कि रु मसँग त अहिले एक पैसा पनि छैन ।”
मैले पैसा झिकेर दिएँ । ऊ कुद्दै गयो र दूध र चिनी लिएर आयो । बिहान पकाएको एउटा मोटो रोटी एक टुक्रा मलाई समात्न दिएर अर्को आफैंले लिएर गिलास र एउटा कचौरामा चिया लिएर आयो । मैले गिलासको चिया समातेँ । चिया खाँदा कुरा हुन थाल्यो । हरिदत्तले सोध्यो( “तिमी कुन चिया खान्छौ रु”
मैले भनेँ( “लिप्टन ।”
“लिप्टनको कुन ब्रान्ड रु”
“हरियो लेबल ।”
यहाँ उसले ज्ञान देखाउने मौका पायो( “लिप्टनको चिया त चुत्थो हुन्छ । खालि विज्ञापनको भरले उसको बिक्री हुन्छ । सबभन्दा असल ब्लेन्डिङ त ब्रुकबोन्डको हुन्छ । लोप्चुब्रान्ड खाएका छौ रु तर, मेरो चियाको गन्ध सबभन्दा असल छ ।”
विज्ञापनको कागत उठाएर मलाई देखाउँदै भन्न लाग्यो – “यो कसको तस्बिर हो, चिन्यौ रु राम्ररी हेर त । ब्लाक राम्रो बनेन, अलिक अनुहार मिल्दैन । सफा छपाइ पनि छैन । पार्वतीको हो, चिनेनौ रु जब ती गुजराती सज्जनले मेरो ध्यान चियापट्टि आकर्षित गरे, मसँग त पैसा थिएन । यसो हुनाले दाजुको ३०० रूपियाँ चोरेर नै भन्नुपर्‍यो, लिएर आएँ । त्यसैले चिया किनेर यो विज्ञापन छपाएँ । मेरो कम्पनीको नाउँ पारु हो । मेरो पार्वतीप्रतिको भावनालाई अमर पार्न उसको नाउँमा मैले यो कम्पनी खोलेँ । सच्चा प्रेम यो हो । पार्वती आजकाल कहाँ छे रु”
मैले उत्तर दिएँ – “उसको बिहा भयो । दुईवटा छोरा छन् । त्यै आउँथ्यो नि गोरो क्षेत्री, बाँसुरी बजाउने, कहिले(कहिले मेरो काम पनि गर्थ्यो, रणवीर क्या रु हो, उसैसँग उसको बिहा भयो, सुखैसँग होली ।”
हरिदत्त एकछिन चुप लाग्यो । एकछिनपछि फेरि भन्न लाग्यो – “यै चियाको बलले मैले रूपियाँ कमाउनु छ । अहिलेसम्म त केही बिकेको छैन । तर, चिया नबिक्नु यो हुनै सक्तैन । जसले मेरो चिया एकचोटि चाख्छ, उसले फेरि लिप्टन र ब्रुकबोन्ड केही मन पराउने छैन । व्यापार एकैचोटि हुने होइन । बिस्तारबिस्तार हुन्छ । व्यापारमा धन छ, बाबु । अलिक दिन पर्ख । यै, चियाले म लखपति हुन्छु ।”
रोटीको आखिरी टुक्रा निलेर चियाको एक घुट्को खाएर उत्साहसँग हरिदत्त पैसा कमाएपछिको कार्यक्रम निर्धारित गर्न थाल्यो ।